شهر ارومیه در جلگه‌ای به طول۷۰ کیلومتری و عرض ۳۰ کیلومتر در کنار دریاچه‌ی ارومیه گسترده است. پیشینه‌ی تاریخی و استقرار این شهر در مسیر قفقاز، ارمنستان، آسیای صغیر و بین‌النهرین و نیز زمینهای بارور و آب و هوای مساعد، اهمیت بسیار ویژه‌ای را به آن بخشیده است.
انتساب چند زرتشتی که در هنگام تولد عیسی(ع) به بیت اللحم رفته بودند و در ارومیه مدفونند حاکی از آن است که این شهر یکی از بزرگترین کانون‌‌های مذهبی و اجتماعی گذشته‌‌های دور بوده است و سرداران و امپراطوران روم جهت دستیابی به آتشکده‌ی بزرگ زرتشتیان (آذرگشنسب) و پایتخت ساسانیان (گزنا) – تخت سلیمان – بارها از آن عبور کرده‌اند.
نام باستانی این شهر و دریاچه آن چی چست و چی چتا است. سریانیان آن را اورمیا و ارمنی‌ها اورمی و اعراب آنرا ارمیّه و ایرانیان ارومی یا ارومیه نوشته‌اند. بعد از اسلام نیز ارومیه دومین شهر مهم آذربایجان، پس از مراغه، به شمار می‌رفت.
مسجد جامع یکی از آثار کهن و قدیمی شهر تاریخی ارومیه است و در خیابان اقبال قرار دارد. این مسجد در میان بازار قدیمی شهر واقع شده و یکی از ارکان اصلی بافت قدیمی شهر است. برخی از محققان معتقدند این بنا ابتدا آتشکده بود و بعد از تسلط مسلمین ویران شد و سپس در قرن هفتم هـ. ق بر روی آن مسجدی ساخته شد. به اعتقاد این گروه از محققان سبک تزیینات، گچبری‌‌ها، ستون بندی‌‌ها و طاق‌‌های مسجد عیناً شبیه به سبک معماری سلجوقیان است.
تاریخ تجدید بنای این مسجد معلوم نیست، اما محراب آن در تاریخ 676 هـ.ق ساخته شده است. این مسجد به همراه سایر اجزاء بافت قدیمی شهر به ویژه بازار و راسته‌‌های آن بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. مسجد جامع با دو در ورودی که از صحن بزرگ آن منشعب می‌شود، به بازار راه دارد.
این مسجد دارای آثاری از دوره‌‌های مختلف تاریخی است.
آبشار سوله دوکل از جاذبه‌های گردشگری آذربایجان غربی محسوب می‌شود. آبشار سوله دوکل از مرتفعترین آبشارهای ایران است.
سوله دوکل در دامنه‌ی کوه دالانپر در منطقه‌ی مرگور واقع است. آبشار دیزج با چمن‌زارهای اطراف در نزدیکی روستای دیزج از توابع زیوه در جنوب غربی شهرستان ارومیه واقع گردیده است. این آبشار یکی از سرشاخه‌های رودخانه‌ی باراندوز چای محسوب می‌گردد.
منطقه‌ی سیاحتی و گردشگری مارمیشو به همراه دریاچه طبیعی آن، در مرز ایران و ترکیه و در 45 کیلومتری غرب شهرستان ارومیه واقع شده است. وسعت آن حدود 5 هکتار است. دریاچه طبیعی مارمیشو محل زیست انواع آبزیان بوده و عده زیادی از مردم برای صید ماهی (بصورت تفریحی) به این مکان می‌آیند. در تعطیلات نوروز و همچنین تابستان سالانه هزاران نفر برای گذراندن اوقات فراغت با خانواده‌‌های خود به این منطقه سفر می‌کنند.
آبشار سولک ارومیه-موانا در فاصله حدود 40 کیلومتری غرب شهرستان ارومیه و در دامنه‌‌های کوه دره ره‌ش قرار دارد. این آبشار زیبا در انتهای یک دره پر آب و دیدنی در محل روستای سولک، خودنمایی می‌کند. روستای سولک میان دو روستای دربند و انبی در منطقه موانا واقع است. دره زیبای منتهی به آبشار، دره هفت کانی یا هفت چشمه نام دارد که آب روستای سولک و آبشار آن را تأمین می‌کند. در ماه‌‌های گرم سال آب آبشار برای مصارف کشاورزی از بالادست آن، قطع شده و نمای زیبای آبشار را کمرنگ می‌کند ولی در فصل بهار زیبایی این نگین طبیعت موانا به اوج می‌رسد. آبشار اصلی این دره با حدود یک ساعت کوهپیمایی در بالادست آبشار اولیه جلوه بیشتری دارد ولی مسافران و خانواده‌‌ها به همان آبشار اولیه رضایت می‌دهند و از مواهب طبیعت آن لذت می‌برند. طبیعت زیبای منطقه موانا بیشتر متأثر از ریزآبه‌‌های جاری از قلل ستاره الوند، دره ره‌ش و کوههای ترگور است. سولک یکی از مهمترین مسیرهای کوهنوردی در این منطقه و محل مناسبی جهت ایجاد کمپ‌‌های سیاحتی و پناهگاه‌‌های کوهستانی می‌باشد.
روستای بردوک (Bardouk) در ابتدای دره سلطانی در دامنه مشرف به رودخانه کم‌آبی که سرچشمه آن از کوههای ترکیه است ساخته شده است. فاصله این محل تا مرز فعلی ایران و ترکیه حدود 15 کیلومتر است. قلعه و مجموعه‌ی آن با تأمین کلیه‌ی شرایط دیده‌بانی بر دامنه‌ی مثلثی شکل که راس آن رو به شمال نهاده و یک سلسله زمینهای شیبدار که بصورت پلکانی و صخره‌‌های بلند کوهستان قرار گرفته‌اند، بنا گردیده است. کلیه‌ی استحکامات حصار پیرامون بنا و بناهای داخل حصار از سنگ‌‌های لاشه‌ای و قلوه سنگ‌‌های محلی با ظرافتی قابل تحسین شناخته شده‌اند. در مرتفعترین نقطه‌ی ممکن قلعه، یک برج دیده‌بانی در صعب‌العبورترین جا بر روی یک تیغه‌ی کم‌عرض با سنگ‌‌های لاشه‌ای و ملات ساروج بنا گردیده و از داخل و خارج با گچ نرم و صاف میان درزها و بندها بصورت لایه‌ی ضخیمی پر شده است. این بنا کاملاً سالم و درجهات مختلف دارای روزنه جهت دیده‌بانی و یک در ورودی از جبهه شرقی می‌باشد و تنها مختصر تخریبی در کنگره‌‌های آن دیده می‌شود.
این قلعه در سال 1018 هجری قمری برفراز کوهی به همین نام در 18 کیلومتری جنوب غربی ارومیه ساخته شده است. این قلعه به علت ارتفاع زیاد از سمت شمال و جنوب و اتصال آن به صخره سمت غربی که نزدیک به زمین است، دارای حصاری محکم و دروازه‌ای در سمت جنوبی است. قلعه از پنج قسمت تشکیل می‌شود که عبارت است از : قسمت اصلی، قسمت پایین، قسمت سولوق قسمت بوزلوق و بیرون دروازه شرقی. در قسمت شرقی قلعه و منتهی الیه صخره، برجی عظیم بنا شده که خود در حکم قلعه بوده است. آب مصرفی قلعه از حوضی تأمین می‌گردید که با آب باران پر می‌شد. در قسمت شمالی قلعه چشمه‌ای است که آب کمی دارد. در کنار چشمه حوضی قرار گرفته که با گنبدی پوشانیده شده است و برای حفاظت از آن نیز برجی احداث شده که به قسمت اصلی متصل است و آن را سولوق (جای آب) می‌نامند. در قسمت جنوبی داخل قلعه گودالی احداث شده بود که زمستانها با یخ و برف پر می‌شد و زیر آن حوضی ساخته شده بود که در ایام کم آبی از آن استفاده می‌شد. برای محافظت این قسمت نیز قلعه مانند بنا شده بود که آن را بوزلوق (جای یخ) یا قارلیق (جای برف) می‌گفتند و راه آن نیز مانند سولوق مخفی بوده است.
دریاچه و کوههای دالامپر ارومیه
در منطقه مرزی زیوه (حدود 50 کیلومتری غرب ارومیه) و تقریبا در محل طلاقی مرزهای ایران؛ عراق و ترکیه دو قله بلند است بلندترین قله‌‌های این منطقه هستند که در منطقه زیوه که به یکی «بز سینا» و دیگری «دالامپر» گفته می‌شود که بخاطر همین قله، به رشته کوههای این منطقه‌ی دالامپر اطلاق می‌شود که در کوهپایه‌ی یکی از آنها روستای زیبایی وجود دارد بنام «کچله» که در بلندی یک تپه قرار دارد و وقتی از این روستا به پایین نگاه کنید کل منطقه‌ی سر سبز و بسیار زیبای زیوه دیده می‌شود و چشم‌اندازی دارد که وقتی آنرا ببینید هیچوقت فراموش نخواهید کرد در بالای این روستا و در کوهپایه‌‌های قله‌ی دالامپر جویبارهای باریک از همه جا روان است و در بالای یکی از تپه‌‌ها یک دریاچه بسیار بسیار زیبا قرار دارد که کمی پایین‌تر از آن و در جنوب دریاچه آبشار سوله دوکل قرار دارد که چیزی شبیه گنجنامه‌ی همدان و حتی زیباتر از آن می‌باشد.
روستای هفت‌آباد از لحاظ ارتفاع پایین ترین روستای این دهستان از محال مرگور است، که دارای چشمه‌‌های آبگرم متعددی است که برای برخی بیماریهای استخوانی نیز خاصیت درمانی دارد و در فصل تابستان پذیرای مهمانان و گردشگران است.
روستای بند و تفرجگاه بند ارومیه
روستای گردشگاهی بند از توابع بخش مرکزی شهرستان ارومیه، در ۳ کیلومتری جنوب غربی ارومیه واقع شده است. ارتفاع این روستا از سطح دریا ۱۴۰۰ متر می‌باشد. این روستا از شمال به روستای میرآباد، از غرب به روستاهای نوشان علیا و سفلی، از طرف شرق به کلیسای سیر، جانوسلو و بزوه و از جنوب به روستای شملکان محدود شده است. آب و هوای این روستا در فصول بهار و تابستان معتدل و در پاییز و زمستان سرد است.
این روستا از دیرباز محل مبادله‌ی کالاها و بازار روستایی منطقه‌ی ارومیه بوده است و در کنار بستر رودخانه‌ی شهرچای به صورت خطی استقرار و امتداد یافته است. قدمت روستای بند به بیش از سه قرن می‌رسد. مردم روستای بند به زبان‌های آذری و کوردی سخن می‌گویند. دین رسمی آن اسلام و پیرو مذهب امام شافعی هستند.
روستای بند یکی از تفرجگاههای اصلی مردم ارومیه است و مهمترین جاذبه‌های طبیعی آن عبارتند از:
- تفرجگاههای حاشیه رودخانه شهرچای،
- باغات پیرامون روستا،
- چشم‌انداز کوهستان و تفرجگاه زمستانی بند،
- دریاچه‌ی پشت سد شهرچای با قابلیت‌های ورزشهای آبی،
- تفرجگاه پیرامونی سد شهرچای.
پیست خوشاکو در 30 کیلومتری غرب ارومیه در منطقه‌ی راژان قرار دارد. این منطقه بدلیل برخورداری از کوه‌‌هایی با شیب مناسب و تجهیزات مرتبط موقعیت ویژه‌ای جهت فعالیت‌‌های ورزش اسکی دارد. همچنین به دلیل وجود پوشش گیاهی مناسب قابلیت ایجاد پیست اسکی روی چمن برای فصول گرم سال نیز مورد انتظار می‌باشد. پیست اسکی خوشاکوی ارومیه، ظرفیت مناسب و مساعدی برای رشد و توسعه ورزشهای زمستانی در آذربایجان غربی است. پیست اسکی خوشاکوی ارومیه، یکی از کانون‌‌های مهم ورزشهای زمستانی در شمال غرب کشور است. در سال‌‌های اخیر در راستای توسعه و تجهیز این مکان تفریحی اقدامات قابل توجهی انجام شده هنوز راه بسیاری برای توسعه‌ی پیست اسکی خوشاکو باقی است. خوشاکوی ارومیه با وجود ویژگی‌‌های منحصر به فرد و جذابیت‌‌های طبیعی‌اش به دلیل نبود امکانات مناسب نتوانسته رونق زیادی به وجود آورد. با توجه به قیمت بالای ابراز ورزش اسکی، وسایل را با قیمت مناسب در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهند.
این مجتمع در فاصله 18 کیلومتری مسیر جاده ارومیه به طرف دریاچه ارومیه (بندرگلمانخانه) واقع شده و دارای کلیه امکانات رفاهی از قبیل: هتل، ویلا، سوئیت، رستوران، قهوه‌خانه‌ی سنتی، سکوهای اتراق و میادین ورزش خانوادگی می‌باشد.
این دره، یکی از تفرجگاههای مهم شهرستان ارومیه می‌باشد.
دره‌ی قاسملو در حدفاصل بین ارومیه و اشنویه قرار دارد که با وسعت زیاد و چشم‌اندازهای طبیعی خود و همچنین چشمه‌‌هایی که در داخل باغ‌‌ها و دره‌‌ها هست زیبایی خاصی به این منطقه داده است در روزهای تعطیل و فصل بهار و تابستان افراد زیادی برای گذراندن اوقات فراغت به این دره می‌آیند.
موقعیت جغرافیایی: رشته‌کوه‌‌های آذربایجان غربی را در واقع باید دنباله‌ی رشته‌کوه عظیم زاگرس محسوب کرد، که در حدود جنوبی استان توسط رودخانه‌ی گدار (گاده‌ر) در شهرستان نقده از رشته‌ی اصلی جدا شده است. این رشته‌کوه که در غرب دریاچه‌ی ارومیه و در امتداد مرز ایران و ترکیه و نیز بخشی از مرز ایران و عراق کشیده شده است، گستره‌ای شمالی جنوبی داشته و یال‌‌های اصلی آن غالباً مرزهای مشترک ایران و کشورهای ترکیه و عراق را تشکیل می‌دهند.
این رشته‌کوه‌‌ها مساحتی بالغ بر 15 هزار و 200 کیلومتر مربع را در بر گرفته‌اند و طول آن در حدود 314 کیلومتر می‌باشد. ارتفاعات این منطقه به علت بعد مسافت و مشکلات دسترسی و نیز مرزی بودن، بسیار کم مورد توجه کوهنوردان کشور قرار گرفته‌اند. لذا کوههای نوار مرزی آذربایجان غربی بسیار ناشناخته‌اند و این در حالی است که از شمال تا جنوب آن قلل، غارها، دیوارها، یخچال‌‌ها، دریاچه‌‌ها، دره‌‌ها و مناطق جنگلی زیبا و بکر و دیدنی بسیاری وجود دارد که از جمله آنها باید از کلاهک سنگی عظیم ماکو، دره زنگبار ارتفاعات بورآلان، غار عظیم بوغلو، قلل چرکین، اورین، بره عزد، ستاره لوند، زیارت بابیون، دره ره‌ش، دالامپر، بزسینا، مرگ زیارت، سه کوچه و سپی‌ڕێز نام برد.
همچنین دریاچه‌‌های کوهستانی کوچک شمیران، دالامپر و مارمیشو از عمده‌ترین دریاچه‌‌های کوهستانی این دیار می‌باشند.
گفتنی است نام کوه به دلیل وجود چهل قبر که تاریخچه آنها نامعلوم و اهالی منطقه معتقدند که این قبور متعلق به شهدای اسلام است که در بالای این کوه قرار دارند، نامگذاری شده است.
موزه‌ی ارومیه در خیابان بهشتی این شهر قرار دارد. این موزه در سال 1346ش بنا شد و دارای یک تالار بزرگ مخصوص اشیای باستانی و تاریخی دوره‌‌های مختلف تاریخی و تالاری کوچک است که به موزه‌ی مردم‌شناسی اختصاص دارد. در این تالار در ایام برگزاری مراسم، فیلم و اسلاید به نمایش گذاشته می‌شود. در موزه‌ی ارومیه مجموعه‌ای از کتاب‌‌های نفیس خطی که اکثر آنها قرآن مجید و کتب دینی و اسلامی است، نگهداری می‌شود. همچنین اشیایی از دوره‌‌های ما قبل تاریخ، هم تاریخی و هم اسلامی و نیز اشیایی مربوط به هنرهای ملی و تزیینی مردم‌شناسی، صنایع دستی و ... نیز در این موزه به چشم می‌خورد.
موزه‌ی ارومیه یکی از موزه‌‌های غنی کشور محسوب می‌شود و قدیمی‌ترین آثار آن متعلق به هزاره‌ی هفتم ق.م است. در این موزه سه خط نوشته از هزاره اول قبل از میلاد به نام‌‌های "استل کێله‌شین"، "استل موانا" و کتیبه‌ی محمودآباد نگهداری می‌شود که به خط میخی اورارتوبی است. جدیدترین آثار این موزه مربوط به دوره‌ی قاجار است.
مسجد امام شافعی ارومیه، (مسجد جامع اهل سنت ارومیه) در خیابان دروازه مهاباد کوچه‌ی امام غزالی در مرکز ارومیه واقع است. این مسجد در سال 1288 ه. ش، بنا گردیده و در سال 1360 ه.ش، بازسازی شده است. مناره‌ی قدیمی این مسجد در رده‌ی آثار تاریخی شهرستان به ثبت رسیده است. این مسجد همکنون محل برگزاری نمازهای جمعه و جماعات و عیدین اهل سنت است.
نام اصلی این کلیسا مارسرگیز می‌باشد و در 5 کیلومتری جنوب‌غربی شهر ارومیه نزدیک تفرجگاه بند قرار دارد. مارسرگیز از کلمه‌ی مار به معنی حضرت یا صاحب و سرگیز لغت یونانی سن جرج می‌باشد که در واقع محل دفن مارسرگیز است. این کلیسا که زیارتگاه مسیحیان می‌باشد با توجه به سبک معماری و مندرجات کتب مورخان آشوریها بنایی است مربوط به دوره‌ی ساسانی که در زمان خسرو پرویز به مناسبت غلبه‌ی او به رومیان توسط زوجه‌اش شیرین ساخته شد.
بازار ارومیه در گوشه‌ی جنوب شرقی شهر ارومیه واقع گردیده است که در حال حاضر بخش عمده و سالم آن در بین خیابانهای امام - عسگرآبادی - اقبال و مهاباد (منتظری) محصور می‌باشد.
طول و عرض این بنا حدوداً 100 در 300 متر می‌باشد.
قدیمی‌ترین بخشهای باقیمانده‌ی محدوده‌ی بازار از دوره‌ی صفویه به بعد می‌باشند؛ مخصوصاً حمامهایی از دوره‌ی زندیه و قاجار باقی مانده که نمایانگر ذوق معماری دوره‌‌های مختلف می‌باشند. هر راسته و بخشی از این مجموعه دارای فرم و شکل‌بندی خاص خود می‌باشد. وجود تیمچه‌‌ها، سه‌راه‌‌ها، مسجد، حمامها، تماماً دال بر آبادانی و تحرک این بخش از شهر در زمانی نه چندان دور می‌باشد.
از خصوصیات بارز این مجموعه، سادگی معماری آن است، با وجود تفاوتهایی که از نظر فرم در طاقها و چشمه و گنبدهای بازار مشاهده می‌شود، هیچ نوع تنوعی از حیث تکنیک هنری مانند کاشیکاری، گچبری، سنگ کاری و دربهای قدیمی پرکار چوبی در بازار دیده نمی‌شود، مصالح تمام راسته بازارها و چهارسوها از آجر انتخاب و اکثراً حتی فاقد اندود ساده‌ی گچ نیز می‌باشند.
تنها تنوع مجموعه، ذوق و سلیقه‌ی معماران دوره‌‌های مختلف است که هر کدام با انتخاب فرمی خاص از نظر شکل قوسها، اثری از خود به یادگار گذاشته‌اند.
کلیسای ننه مریم- که امروزه به نام کلیسای شرق آشور نامیده می‌شود- در خیابان قدس شهر ارومیه قراردارد و یکی از آثار بی‌نظیر و تاریخی آشوری‌‌های ارومیه است. در سده‌‌های گذشته، دفن اموات در این محل انجام می‌گرفت. این بنا در طی قرون مورد مرمت قرار گرفت. نمای فعلی متعلق به دوره‌ی ساسانی است و دارای طاق‌‌های بسیار جالب و قرینه‌سازی کاملاً زیبا- قابل مقایسه با معماری آتشکده‌‌های ساسانی است. طبق روایت نویسندگان آشوری و مسیحی این بنا قبلاً آتشکده بود و یکی از معابد معروف زرتشتیان این دیار به شمار می‌رفت.
مسجد سردار یکی از قدیمی‌ترین مساجد شهرستان ارومیه می‌باشد که دارای آجرکاری و ستونهای قدیمی می‌باشد و قدمتش به دوره‌ی قاجاریه برمی‌گردد. بنای این مسجد را عظیم‌السلطنه مشهور به سردار ساخته است که در سال 1331 هـ. ق توسط وی ساعت بزرگی به آن نصب کردند و به همین دلیل به مسجد (ساعتلو) نیز شهرت دارد.
